W 2021 roku miałem przyjemność przygotować biogram reżysera i opisy do pięciu jego filmów na potrzeby retrospektywy Umetsugu Inoue w ramach InlanDimensions International Arts Festival. Choć wciąż można je znaleźć na stronie festiwalu, uznałem, że dobrze będzie przekopiować je także tutaj – a nuż ktoś przeskoczy tu z innych wpisów poświęconych temu reżyserowi, poszukując podstawowych informacji o niektórych z jego filmów.

Biogram:

Umetsugu Inoue (1923-2010) był niezwykle płodnym, nawet jak na standardy japońskiej branży filmowej, twórcą – wyreżyserował 115 filmów kinowych i ponad 150 produkcji telewizyjnych, napisał też ponad 100 scenariuszy. Choć pracował w różnych gatunkach – od dramatów, przez kryminały w duchu noir, po jidai-geki – szczególnie upodobał sobie filmy muzyczne, z których dziś jest najbardziej znany. Pracował dla wszystkich z powojennej „wielkiej szóstki” japońskich wytwórni, największe triumfy święcił jednak w Nikkatsu, gdzie przyczynił się do wypracowania formuły Nikkatsu Action. W latach 1966-1971 zrealizował 17 filmów dla hongkońskiej wytwórni Shaw Brothers.

Zielona pozytywka (1955)

Kilkunastoletnia Ruriko (Asaoka Ruriko) od ponad roku nie ma kontaktu z ojcem, który opuścił dom, by prowadzić bliżej nieokreślone badania. Wieczorami dziewczynka z wytęsknieniem wsłuchuje się w melodię z zielonej pozytywki, którą ojciec podarował jej przed wyjazdem, i w wyobraźni przenosi się do pełnej radości magicznej krainy. Pewnego dnia w jej rodzinnym domu pojawia się mężczyzna, który przedstawia się jako przełożony jej ojca i informuje matkę dziewczynki, że musi wraz z córką udać się do prowadzonej przez niego placówki badawczej, ponieważ jej mąż zachorował. Na miejscu okazuje się, że mężczyzna jest szefem zagranicznej szajki szpiegowskiej, która chce wykraść sekrety badań jej ojca. Ten ukrywa w pozytywce córki swoje notatki i poleca jej uciec. Dziewczynkę ratuje trójka chłopców, którzy uciekli z sierocińca, lecz następnego dnia ta ponownie wpada w ręce szajki. W wyniku szamotaniny ze szpiegami, pozytywka wpada do rzeki płynącej w kierunku Tokio. Zarówno agenci obcego wywiadu, jak i dzieci próbują ją odzyskać.

Inoue Umetsugu rozpoczął karierę w branży filmowej w 1947 roku na stanowisku asystenta reżysera w wytwórni Shintōhō – szybko awansował i już w 1952 roku na ekrany trafił jego debiut reżyserki. Rozpoznawalność zyskał za sprawą serii musicali z 1954 roku z udziałem siedemnastoletniej piosenkarki Yukimury Izumi, uznawanych za jedne z pierwszych filmów jazzowych w Japonii. Zielona pozytywka – adaptacja powieści dla dzieci autorstwa Hōjō Makoto – była drugim filmem, jaki zrealizował dla wytwórni Nikkatsu, do której przeniósł się w 1955 roku. Trudno nie dostrzec w niej pewnych podobieństw do produkcji z Yukimurą – choć jest przede wszystkim komedią przygodową, zawiera liczne piosenki, a główną rolę zagrała w niej młoda aktorka (Asaoka Ruriko miała wówczas czternaście lat i był to jej debiut filmowy). Choć dorosłą widownię Zielona pozytywka może razić uproszczeniami i naiwnością, jej seans daje – wciąż rzadką na Zachodzie – możliwość zapoznania się z tym, jak wyglądały japońskie filmy dla dzieci z połowy ubiegłego wieku. Warto również odnotować, że był to pierwszy kolorowy film Nikkatsu, zrealizowany w rychło zarzuconej technologii Konicolor.

Czempion (1957)

Eikichi (Mihashi Tatsuya), menadżer nocnego klubu należącego do ojca jego narzeczonej, Natsuko (Minamida Yōko), próbował niegdyś sił w zawodowym boksie, lecz przegrał walkę o mistrzostwo – od tego czasu marzy o wyszkoleniu pięściarskiego czempiona. Gdy jego ostatni podopieczny przegrywa walkę z Shuntarō (Ishihara Yūjirō), Eikichi proponuje zwycięzcy przejście pod jego skrzydła. Zadziorny młodzieniec początkowo nie jest zainteresowany, ponieważ, choć lubi się bić, nie ma zamiaru podporządkować się reżimowi treningowemu wymaganemu do osiągnięcia mistrzostwa. Zmienia jednak zdanie po tym, jak zostaje pobity przez profesjonalnego boksera. Eikichi wspiera również finansowo Mari (Kitahara Mie), ledwie znaną mu dziewczynę tańczącą wcześniej w jego klubie, która pragnie zostać baletnicą. Pewnego dnia narzeczona Eikichiego wręcza Shuntarō bilet na spektakl baletowy, w którym występuje Mari. Bokser z miejsca zakochuje się w dziewczynie, ta jednak żywi coraz głębsze uczucia względem Eikichiego. Natsuko zaś zaczyna podejrzewać, że Eikichi również nie jest obojętny na urok Mari. Z każdym dniem relacje między tą czwórką stają się coraz bardziej napięte. Tymczasem zbliża się debiut Mari w głównej roli w spektaklu baletowym i wielka walka Shuntarō.

Czempion był jednym z sześciu filmów wyreżyserowanych przez Inoue Umetsugi dla wytwórni Nikkatsu, jakie trafiły na ekrany w 1957 roku. W czterech z nich wystąpił Ishihara Yūjirō, pamiętany dziś jako jedna z największych gwiazd japońskiego kina lat 50. i 60. XX wieku, porównywana do Jamesa Deana i Marlona Brando. Choć Ishihara zyskał pewną popularność za sprawą roli w skandalizującym Zepsutym owocu (1956), początkowo kierownictwo Nikkatsu nie było pewne, że jest w stanie sam „unieść” film. Choć ostatecznie przekonało się do tego nieco później, pierwszy wyraźny sygnał studio otrzymało za sprawą Czempiona, w którym Inoue wykrzesał z początkującego aktora niebywałe pokłady charyzmy. W filmie tym reżyser dał również wyraz swemu zamiłowaniu do muzyki, wprowadzając paralelny względem losów młodego pięściarza wątek tancerki oraz… sześciominutową sekwencję baletową, zainspirowaną analogiczną szesnastominutową sekwencją z Czerwonych trzewików (1948) Michaela Powella i Emerica Pressburgera.

Orzeł i sokół (1957)

Noc. Przechadzający się chwiejnym krokiem po porcie inżynier okrętowy zostaje zamordowany przez niezidentyfikowanego mężczyznę, wygwizdującego charakterystyczną melodię. Następnego dnia na pokład statku transportowego, na którym pracował inżynier, wchodzą Senkichi (Ishihara Yūjirō) i Sasaki (Mikuni Rentarō) – obaj twierdzą, że przysłał ich związek zawodowy marynarzy, choć kierownictwo okrętu zgłosiło zapotrzebowanie tylko na jednego członka załogi. Mężczyźni mają cięty język, małą cierpliwość i szybkie pięści, toteż od słowa do słowa dochodzi między nimi do bójki, którą przerywa Gorō (Nagata Hiroyuki), pierwszy oficer na statku, a zarazem syn zamordowanego inżyniera. Ostatecznie obaj mężczyźni zostają na okręcie, który wypływa do Hongkongu. Senkichi szybko zwraca na siebie uwagę córki kapitana, Akiko (Asaoka Ruriko), sam również nie pozostaje obojętny na jej urok, co budzi zazdrość Gorō. Podczas rejsu Senkichi często gwiżdże tę samą melodię, którą gwizdał morderca inżyniera, co niepokoi rozpoznającego ją kapitana. Do tego załoga odkrywa pasażerkę na gapę – byłą partnerkę Senkichiego, pojawia się też sugestia, że Sasaki może być policjantem pod przykrywką. Napięcie narasta.

Orzeł i sokół trafił na japońskie ekrany pod koniec września 1957 roku, niespełna pięć miesięcy po premierze Czempiona, i stanowił kolejny ważny krok Ishihary Yūjirō na drodze do statusu jednej z największych gwiazd japońskiego kina lat 50. i 60. XX wieku. O ile w Czempionie wcielił się w jedną z czterech głównych postaci, o tyle w Orle i sokole grał już pierwsze skrzypce. Inoue Umetsugu zaadaptował na potrzeby tej produkcji swój wcześniejszy scenariusz, którego pierwszą wersję napisał jeszcze w czasie pracy dla wytwórni Shintōhō. Choć nie jest to stricte film muzyczny, zdradza zamiłowanie reżysera do muzyki, stanowi przy tym pierwszorzędną ilustrację często wyrażanego przez niego przekonania, że film nie może obyć się bez muzyki i piosenek. Inoue kreatywnie wykorzystał motyw przewodni filmu, który funkcjonuje w ramach świata przedstawionego – po raz pierwszy pojawia się on w scenie otwierającej, wygwizdywany przez zabójcę, później wraca w różnych konfiguracjach, a w połowie filmu jest grany na ukulele i śpiewany przez głównego bohatera.

Człowiek, który wywołał burzę (1957)

Charlie (Oida Toshio), szalenie popularny perkusista, opuszcza swą partnerkę, Miyako (Kitahara Mie), i zespół jazzowy, którego ta jest menadżerką. Za namową Eijiego (Aoyama Kyōji), pobierającego nauki w szkole muzycznej, Miyako angażuje do zespołu jego brata, Shōichiego (Ishihara Yūjirō) – porywczego i skłonnego do bitki, lecz utalentowanego perkusistę. Chcąc udowodnić swą wartość – głównie matce, która uważa go za chuligana i ma mu za złe, że zainteresował Eijiego muzyką – Shōichi postanawia zostać najlepszym perkusistą jazzowym w Japonii. W tym celu nie tylko wprowadza się do domu Miyako, gdzie pod jej okiem intensywnie ćwiczy, ale również idzie na układ z wpływowym jazzowym krytykiem – obiecuje mu pomóc zdobyć serce swej menadżerki w zamian za przychylne recenzje. Wkrótce dochodzi do muzycznego pojedynku między Shōichim i Charlie’em w jednym z modnych tokijskich nocnych klubów, podczas którego ten pierwszy pokazuje, że nie tylko świetnie gra na perkusji, ale i potrafi śpiewać. Między Shōichim i Miyako rodzi się jednak uczucie, co komplikuje układ zawarty z krytykiem…

Choć takie produkcje, jak Czempion czy Orzeł i sokół, sukcesywnie budowały popularność Ishihary Yūjirō wśród japońskiej widowni, prawdziwy przełom w jego karierze nastąpił wraz z premierą Człowieka, który wywołał burzę. To właśnie sukces komercyjny tego filmu ostatecznie przekonał władze wytwórni Nikkatsu, że mają w swych szeregach prawdziwą gwiazdę. Trudno zresztą się temu dziwić – Człowiek, który wywołał burzę uplasował się na czwartej pozycji listy najbardziej dochodowych japońskich filmów z 1957 roku, mawiało się też o nim, że uratował wytwórnie od bankructwa. Produkcja ta w znacznym stopniu przyczyniła się do wykształcenia formuły Nikkatsu Action – zróżnicowanych gatunkowo filmów przeznaczonych dla zafascynowanej hollywoodzkimi gwiazdami i zachodnim stylem życia młodej widowni. Ze współczesnej perspektywy Człowiek, który wywołał burzę, to nie tylko pierwszorzędny film muzyczny, ale też wehikuł czasu, pozwalający na chwilę przenieść się do tętniących życiem klubów nocnych Ginzy, usłyszeć cieszącą się tam wówczas popularnością muzykę i zobaczyć jej gwiazdy, takie jak Oida Toshio wcielający się w Charliego, czy śpiewający Hirao Maasaki – w numerze rockabilly otwierającym film.

Hongkong: Nokturn (1967)

Trzy siostry – Chuen-chuen (Cheng Pei-pei), Ting-ting (Chin Ping) i Tsui-tsui (Lily Ho) – wykonują numery taneczno-wokalne podczas pokazów magicznych ich ojca (Chiang Kuang-chao) w hongkońskich nocnych klubach. Choć to ich występy stanowią główną atrakcję pokazów, ojciec zawłaszcza ich pieniądze z wypłaty i przeznacza je na manipulującą nim utrzymankę. Nie mogąc dłużej znieść zachowania ojca, córki opuszczają go, by podążyć za swoimi marzeniami. Chuen-chuen wychodzi za kompozytora (Peter Chen Ho) i dołącza do jego trupy planującej przygotowanie wielkiego show transmitowanego w telewizji. Ting-ting rozpoczyna pracę i naukę w szkole baletowej kierowanej przez surowego dyrektora. Tsui-tsui wyrusza do Japonii z narzeczonym obiecującym jej karierę w branży filmowej, lecz na miejscu odkrywa, że mężczyzna jest oszustem pozyskującym atrakcyjne kobiety dla twórców filmów pornograficznych. Jakiś czas później rodzi się plan ponownego wspólnego występu sióstr. Czy do niego dojdzie?

Melodramatyczny musical z komediowymi elementami był drugim filmem, jaki Inoue Umetsugu zrealizował dla hongkońskiej wytwórni Shaw Brothers po nawiązaniu z nią współpracy w 1966 roku. Tak jak Król perkusistów (1967) i Hongkong: Rapsodia (1968), Hongkong: Nokturn był remakiem filmu, który wcześniej reżyser zrealizował w Japonii – Nocy, w którą chcemy tańczyć z 1963 roku, wyprodukowanej przez Shōchiku. Nowoczesny musical – wyraźnie kontrastujący z wcześniejszymi hongkońskimi filmami operowymi – był jednym z gatunków forsowanych wówczas przez Run Run Shawa w zarządzanej przez niego wytwórni. Pracując nad Hongkong: Nokturn Inoue nie tylko zaadaptował do gustów widowni z Hongkongu i Azji Południowo-Wschodniej swój japoński film, ale i czerpał inspiracje z amerykańskich musicali. Widownia z pewnością dostrzeże w nim nawiązania choćby do kultowej komedii muzycznej Mężczyźni wolą blondynki. Niedługo po realizacji filmów Hongkong: Nokturn i Hongkong: Rapsodia Inoue stworzył zresztą na polecenie Run Run Shawa nieformalny remake Jak poślubić milionera (1953) – Pogoń za milionerem (1969).

Hongkong: Rapsodia (1968)

Pewnego wieczoru u drzwi występującego w nocnych klubach iluzjonisty-playboya Tsu-hsina (Peter Chen Ho) zjawia się umorusana postać (Lee Ching), przedstawiająca się jako syn jego dawnego przyjaciela po fachu i prosząca go w imieniu zmarłego ojca o wzięcie pod opiekę. Po wspólnym występie para włamuje się do pozornie opuszczonej willi, gdzie Tsu-hsin odkrywa, że przybłęda nie jest piętnastoletnim chłopcem, lecz dziewiętnastoletnią, atrakcyjną dziewczyną o imieniu Hsiao-ping. Para postanawia wydać w willi przyjęcie, by uczcić urodziny Hsiao-ping. Na imprezie niespodziewanie pojawiają się właściciel domostwa, Lin (Yang Chih-ching), oraz jego siostrzenica z zespołem. Tsu-hsin przekonuje bogacza, że Hsiao-ping jest dzieckiem jego córki, która przed dwudziestu laty popełniła samobójstwo, po czym odchodzi, by nie stać na drodze szczęścia dziewczyny. Lin ponownie odkrywa uroki rodzinnego życia i decyduje się sfinansować muzyczno-taneczny show zespołu siostrzenicy, w którym ma wystąpić Hsiao-ping. Tymczasem jego księgowy knuje, jak temu zapobiec i pozbyć się dziewczyny…

Hongkong: Rapsodia był czwartym filmem zrealizowanym przez Inoue Umetsugu dla Shaw Brothers. Tylko pierwszy z nich – Operacja Szminka, jedna z kilku produkcji hongkońskiej wytwórni z tego okresu obliczonych na kapitalizację popularności filmów o Jamesie Bondzie – powstał na podstawie oryginalnego scenariusza, pozostałe zaś były remakami japońskich filmów Inoue. Na potrzeby tej produkcji reżyser zaadaptował jeden ze swoich najwcześniejszych utworów – Calineczkę z Tokio (1954), musical z udziałem młodziutkiej Yukimury Izumi. O ile w nieco wcześniejszym musicalu Hongkong: Nokturn, również wyświetlanym w ramach festiwalu, taneczno-wokalny finał trwa zaledwie sześć minut, o tyle tę produkcję wieńczy spektakularna kilkunastominutowa sekwencja rewiowa, przywodząca na myśl klasyczny hollywoodzki backstage musical. Jest to również utwór zdecydowanie lżejszy, z pretekstowym wątkiem romantycznym, nieobecnym w japońskim pierwowzorze.