Wielki projekt społeczny epoki Meiji
W połowie XIX wieku Japonia zarzuciła ponad dwustuletnią restrykcyjną politykę izolacji i otwarła się na wpływy Zachodu, inicjując tym samym proces, w wyniku którego w ciągu niespełna stu lat kraj przeszedł przez fazy modernizacji, demokratyzacji i militaryzacji. U progu Restauracji Meiji (1868-1912) władze stanęły przed dylematem dotyczącym kształtu nowego państwa. Kluczową kwestię stanowiła natura związku między pożądanymi przekształceniami politycznymi, gospodarczymi i technologicznymi a zmianami społeczno-kulturowymi. Pytano, czy aby stać się państwem nowoczesnym i osiągnąć sukces na arenie międzynarodowej, konieczna jest powszechna akceptacja obcych obyczajów.
Po okresie dość bezkrytycznego kopiowania zachodnich wzorców, stanowiącego skrajną interpretację postulatu „Wyjść z Azji, wejść do Europy” (datsua nyūō), obrano kierunek reformistyczny, zasadzający się na akceptacji procesów modernizacyjnych przy jednoczesnym odrzuceniu nadmiernej westernizacji. Postawa ta najpełniej uwidaczniała się w sloganie „Japoński duch, zachodnia technologia” (wakon-yōsai).
Konsekwencją przyjęcia tej zasady była próba stworzenia nowego obywatela, który przyswoiłby sobie zachodnią wiedzę, mógł operować najnowszą techniką i stał się czynnym współtwórcą procesów modernizacyjnych, jednakże pozostałby wierny „japońskiemu duchowi”, tradycji oraz ustalonym stosunkom władzy.
W wielkim projekcie społecznym, zmierzającym do przekształcenia anachronicznego państwa feudalnego w silne, nowoczesne państwo przemysłowe, później zaś w azjatyckiego lidera, niebagatelną rolę odegrać miały kobiety. W ciągu kilkudziesięciu lat po jej „otwarciu się na świat” w Japonii nastąpiły daleko posunięte zmiany w zakresie kształtu i funkcji rodziny, ról społecznych kobiet, ich stylu życia i seksualności, z których nie wszystkie były mile widziane przez władze, przedstawicieli środowisk intelektualnych i tradycjonalistycznie nastawionych obywateli.
Kilka słów o pewnych stereotypach
W świadomości większości ludzi mających jakiekolwiek wyobrażenie Japonii i Japończyków istnieją stereotypy „tradycyjnej” japońskiej rodziny i „tradycyjnej” japońskiej kobiety. Ich elementy to m.in. wzajemna bliskość członków rodziny, oddzielenie świata wewnętrznego (uchi) od zewnętrznego (soto), przede wszystkim zaś koncentracja kobiety na pracach domowych oraz wychowywaniu i kształceniu dzieci.
Paradoksalnie, desygnaty tych stereotypów nie mają wiele wspólnego z „tradycją”. Wręcz przeciwnie – są fenomenami stosunkowo młodymi, bowiem ukształtowanymi w epoce Meiji. Co więcej, ten model rodziny bliższy jest ówczesnemu modelowi europejskiemu, niż faktycznym formom rodzinnym występującym w Japonii w przeszłości. Z tego też względu omówienie zmian w zakresie kształtu rodziny, kobiecych ról społecznych i seksualności, do których doszło w tym kraju na przestrzeni lat 1868-1937, musi zostać poprzedzone nakreśleniem analogicznych trendów w okresach wcześniejszych.
Jak się przekonamy, pozycja społeczna, kulturowa i polityczna japońskiej kobiety była silnie skorelowana z jej pozycją ekonomiczną, zwłaszcza z prawem do posiadania ziemi i osobistego majątku.
Kobieta i rodzina przed epoką Meiji
W epoce prehistorycznej Japonię cechowała swoboda w kwestiach rodziny i seksualności. Związek między kobietą i mężczyzną nie wymagał kontraktowego zobowiązania i utrzymywał się zwykle dopóty, dopóki para wchodziła w kontakty seksualne. Nie istniała żadna nakazana forma rytuału zawarcia małżeństwa, ani obowiązek czystości przedmałżeńskiej. Na płaszczyźnie politycznej często występowały bądź to samodzielne rządy kobiet, bądź to współrządzenie kobiety i mężczyzny.
Sytuacja uległa zmianie wraz z centralizacją i biurokratyzacją władzy w oparciu o adaptację modelu instytucjonalno-administracyjnego Chin dynastii Tang, do której doszło w VII i VIII wieku. Wprowadzono wówczas system prawny Ritsuryō-sei, składający się z kodeksu karnego (ritsu) i kodeksu cywilno-administracyjny (ryō). Ziemia została znacjonalizowana i rozparcelowana miedzy wolnych obywateli. Formalnie należała ona nadal do cesarza, zaś obywatele jedynie ją użytkowali, w zamian za co spoczywał na nich obowiązek świadczenia pracy i płacenia podatków, zazwyczaj w postaci produktów rolnych. W przeciwieństwie do Chin, w których państwo nie przyznawało ziemi kobietom, w systemie japońskim otrzymywały one przydział w wysokości 2/3 przydziału męskiego. Prawo odcięło je jednak od kariery wojskowej, nawet jeżeli w chwili zagrożenia stawały na placu boju, co odegrało niebagatelną rolę w późniejszych okresach.
Parcelacja ziemi wymagała przeprowadzenia spisu ludności. W tym celu wprowadzono rejestr domostw (ko), a wraz z nim konfucjański paradygmat rodziny patriarchalnej, opartej na zasadach patrylineatu i przywództwa „głowy domostwa”. W okresie tym funkcję „głowy domostwa” mogła jednak pełnić kobieta, jako że powszechne były gospodarstwa domowe, w których nie zamieszkiwał mężczyzna. Wprowadzono również ceremonie legalizujące małżeństwo, pojęcie cudzołóstwa, rozróżnienie statusu żony i kochanki oraz zakaz przedmałżeńskiego seksu dla kobiet.
W systemie ritsuryō uregulowano kwestie związane z rozwodem, wprowadzając konfucjańską zasadę umożliwiającą mężczyźnie rozwiedzenie się z kobietą jeśli była bezdzietna, nieposłuszna w stosunku do teściów, gadatliwa, zazdrosna, cudzołożyła, kradła lub cierpiała na nieuleczalną chorobę, uniemożliwiając mu to zaś jeżeli zajmowała się domem podczas żałoby po teściach, wniosła zasługi w podniesienie statusu domostwa lub nie miała nikogo, do kogo mogłaby powrócić. Przywilej inicjacji rozwodu przysługiwał tylko mężczyźnie. Nowe prawa miały jednak relatywne mały wpływ na życie rodzinne i seksualne – rozwody nadal swobodnie praktykowano, a związki nie były długoterminowe.
Ciekawostka na marginesie: |
W okresie wzrostu organizacji militarnej i wojen domowych ukształtowała się dyferencjacja płci w sferach produkcji, prawa do własności i relacji rodzinnych. Nastąpiła ostateczna dezintegracja systemu ritsuryō i rozwój systemu wasalnego. Choć początkowo kobiety utrzymały prawo do posiadania ziemi, dziedziczenia według systemu dzielnego (każdemu dziecku przypada część majątku rodziców) i własności niezależnej od męża, w połowie XIV wieku wyraźnym trendem stało się inwestowanie wszystkich środków w głównego syna (chakushi) i udostępnianie kobietom drobnych połaci ziemi wyłącznie na okres ich życia.
Czynniki, które doprowadziły do takiego stanu rzeczy były liczne i złożone, jednak największą rolę odegrały dwie kwestie. Po pierwsze, mongolskie próby inwazji na Japonię w 1274 i 1281 roku poddały w wątpliwość zasadność przyznawania kobietom ziem, których w przypadku zagrożenia nie były w stanie bronić. Po drugie, majątek kobiety dziedziczyły zwykle jej dzieci, które – na mocy zasady patrylineatu – należały do rodu jej męża. W ten sposób po śmierci kobiety jej ród tracił majątek i ziemię jej przekazane.
Koncentracja na konfliktach zbrojnych i popularyzacja wartości związanych z wojaczką doprowadziły do obniżenia się pozycji społecznej kobiet i ich roli w życiu publicznym. Kobiety z klasy wojowników koncentrowały się na zadaniach domowych. W korzystniejszej sytuacji znalazły się kobiety plebejskie, które dysponowały większym zakresem posiadania i podejmowały prace podobne do mężczyzn.
W epoce Edo (1603-1868) wskazane wcześniej procesy uległy intensyfikacji i legitymizacji. Nowy rejestr gruntów, powstały jeszcze w ostatniej dekadzie XVI wieku, uwzględniał już niemal wyłącznie mężczyzn. Zaniechano nadawania ziemi kobietom oraz wprowadzono prawny obowiązek przekazywania majątku męskiemu dziedzicowi.
Rozprzestrzenieniu uległ dyskurs moralistyczny, wymagający od kobiet godnego i cnotliwego prowadzania się. Niemniej jednak utrzymywała się duża swoboda w zakresie zawierania i kończenia związków małżeńskich. Rozwód opierał się na tzw. mikudarihan – trzy i pół linijkowym oświadczeniu woli męża wręczanym żonie. Małżeństwo nie było postrzegane jako coś trwałego i powszechne było kilkukrotne wchodzenie w związki małżeńskie, nierzadko z tym samym partnerem. W okresie tym uległy również różnice w zakresie modelu rodziny i płci pomiędzy klasą wojowników i pozostałymi klasami społecznymi. Wśród chłopstwa i mieszczan panowała w tym zakresie większa swoboda. Dla odmiany – małżeństwa samurajów były z reguły trwalsze, jako że zwykle zawierano je w celach politycznych.
Najważniejszym aspektem epoki Edo w kontekście relacji rodzinnych było wprowadzenie koncepcji androcentrycznego domostwa ie, stanowiącego w tym okresie podstawę opłaty podatkowej.
Koncepcja domostwa ie i wynikający z niej model rodziny
Ie to złożone pojęcie obejmujące zarówno fizyczny dom, rzeczywistą grupę rodzinną go zamieszkującą (uwzględniającą również rezydentów nie będących krewnymi i powinowatymi) i abstrakcyjną grupę rodzinną reprezentowaną przez nazwisko rodowe (uwzględniającą zarówno członów żyjących, zmarłych, jak i jeszcze nie narodzonych).
W epoce Edo wiązał się z nim jasno określony model rodziny, zakładający sprawowanie władzy przez męską „głowę rodziny”, wielopokoleniowość, stosunki rodzinne oparte na relacji władca – poddany, nieegalitarny system dziedziczenia, w którym majątek i funkcja „głowy rodziny” przekazywane są wyłącznie jednemu synowi – rodzonemu lub adoptowanemu. System ten separował młodszych synów, którzy mogli założyć nową gałąź rodu (tzw. bunke), pozostać w domu w roli „rezydenta” bez prawa do ożenku, pójść do klasztoru lub zostać adoptowani przez inny ród; jak również córki, które po ożenku nie zachowywały nazwiska rodowego i wchodziły do rodu męża.
Rodzinę tę cechowała silnie zhierarchizowana struktura, której ogólny model przedstawiał się następująco: głowa rodziny, jej rodzice, żona, mieszkający pod tym samym dachem krewni, konkubiny, dzieci, służba. Występowała silna separacja przestrzenna i funkcjonalna – istniała męska i żeńska część domu, kobiety wykonywały inne czynności niż mężczyźni. Żona nie pełniła zwykle funkcji reprodukcyjnej i seksualnej, te bowiem zazwyczaj sprawowały konkubiny. Również opieka nad dzieckiem nie leżała w jej zakresie – tą zajmowali się rodzice głowy domu, jego krewni i starsze rodzeństwo. Małżeństwo zawierane było przede wszystkim ze względów pragmatycznych i organizowane przez rodziców.
Rzecz jasna model ten dotyczył w głównej mierze rodzin samurajskich, w niższych warstwach społecznych podejście do rodziny było bardziej elastyczne i liberalne. Występowało również daleko idące geograficzne zróżnicowanie. Błędem popełnionym przez władze wczesnego okresu Meiji było zignorowanie tego faktu i uznanie ie w wydaniu samurajskim za model uniwersalny.
Polityka władz Meiji względem kobiet– ideologia ryōsai kenbo
Choć władze Meiji poczyniły pewne kroki zmierzające do poprawy sytuacji kobiet, m.in. wprowadzając obowiązkową edukację podstawową dla obu płci i ograniczone możliwości inicjacji rozwodu przez kobiety oraz podejmując nieudane próby uporania się z problemem konkubinatu i prostytucji, czyniły to pod naciskiem państw zachodnich, dla których jednym z wyznaczników postępu było zwiększenie swobód i praw obywatelskich. Po prawdzie jednak, początkowo nowe władze nie dysponowały żadnym politycznym planem strategicznego wykorzystania kobiet w procesach modernizacyjnych. Inaczej mówiąc: nie bardzo wiedziały, co z kobietami począć.
Uległo to zmianie pod wpływem Meirokusha – Stowarzyszenia Szóstego Roku Meiji, którego celem była promocja „cywilizacji i oświecenia”, rozumiana jako propagowanie tych z zachodnich rozwiązań, które mogłyby przynieść krajowi korzyści, a jednocześnie byłyby do zaakceptowania na japońskim gruncie. Członkowie stowarzyszenia – z których najważniejsi byli Arinori Mori (1847-1889), Yukichi Fukuzawa (1835-1901) i Masanao Nakamura (1832-1891) – stali na stanowisku, że kobiety mogą przyczynić się do rozwoju projektu modernizacyjnego. W tym celu konieczne było ich edukowanie, przede wszystkim jednak zapewnienie równości w małżeństwie, przy jednoczesnej specjalizacji w zakresie obowiązków.
Nie byli oni jednak pionierami walki o równe prawa, bowiem rozróżniali pojęcia fūfū dōken, oznaczające równość w małżeństwie (między żoną i mężem) i danjo dōken, oznaczające równość praw w kategoriach politycznych (między kobietami i mężczyznami). Ich zdaniem japońskie kobiety nie były gotowe na pełnienie znaczących ról społecznych poza rodziną, lecz były zdolne do przyjęcia silniejszej pozycji w ramach rodziny i kształtowania przyszłych pokoleń. W ten wprowadzili oni do dyskursu społeczno-politycznego pojęcie ryōsai kenbo – „dobrej żony, mądrej matki”.
Rolą, jaką kobiety miały odegrać w nowym społeczeństwie, była praca domowa oraz edukowanie i wychowywanie dzieci. Podczas gdy mąż zajmował się pracą zawodową, żona zarządzała domem. Kobieta powinna być wykształcona nie tylko po to, by móc przekazywać wiedzę dzieciom, ale również, by potrafiła prowadzić z mężem interesujące konwersacje, cementując tym samym ich bliskość. Pole aktywności ryōsai kenbo było zasadniczo ograniczone do sfery domowej, jednakże musiała posiadać ona atrybuty umożliwiające jej wejście w sferę publiczną, jeżeli wymagały tego szczególne okoliczności.
Choć z punktu widzenia współczesnej mentalności sytuacja japońskich kobiet była nadal niekorzystna, jak na swój czas ideologia ryōsai kenbo była dość rewolucyjna. Kobiety uzyskały stopień niezależności i władzy, przynajmniej w ramach domostwa, niedostępny im w okresie Edo. Co więcej, model ten zakładał faktyczną bliskość małżonków oraz łączenie się w oparciu o zasady partnerstwa i uczucia miłości, nie zaś pod wpływem decyzji rodziny. Wcześniej miłość była natomiast uważana za uczucie niebezpieczne, bowiem zakłócające rodzinną hierarchię i trwałość rodu.
W latach 90. XIX wieku władze, do których weszła część członków stowarzyszenia Meirokusha, przyjęły ideologię ryōsai kenbo za oficjalną politykę względem kobiet. W ostatecznym rozrachunku jednak nie udało się jej w pełni zrealizować, jako że nie odpowiadała ona doświadczeniu życiowemu wielu kobiet. Model ten dominował w klasie średniej i wyższej. Choć rozprzestrzeniał się i na klasy niższe, w ich przypadku kobiety zmuszone były zwykle do podejmowania pracy i wnoszenia wkładu w dochody domostwa.
Przekonanie o niezdolności kobiet do zaangażowania się w działalność społeczną i polityczną znalazło swe dopełnienie w regulacjach z 1890 roku, potwierdzonych w 1900 roku w Prawie o policji i ochronie porządku publicznego (Chian Keisatsu Hō). Choć regulacje te wymierzone były przede wszystkim w ruchy liberalne, socjalistyczne i anarchistyczne, dotknęły również kobiet. Zabroniono im publicznego przemawiania na tematy polityczne, udziału w spotkaniach politycznych oraz wstępowania do organizacji politycznych i ich finansowania. Postanowienia dotyczące przemawiania i udziału w spotkaniach zniesiono dopiero w 1922 roku. Prawo do wstępowania do partii politycznych, japońskie kobiety uzyskały jednak dopiero po II wojnie światowej.
Shin-fujin – nowa kobiety
W drugiej dekadzie XX wieku ponownie rozgorzała żywiołowa debata nad rolą kobiety w japońskim społeczeństwie. Tym razem jednak była ona w znacznej mierze prowadzona przez kobiety. Kluczową rolę odegrały w niej magazyn literacki „Seitō” („Błękitna podwiązka”) i Stowarzyszenie Nowych Kobiet (Shin Fujin Kyōkai), założone przez feministkę Raichō Hiratsukę (1886-1971) kolejno w 1911 i 1919 roku.
W przeciwieństwie do wcześniejszych działaczek kobiecych z ruchów liberalnych i socjalistycznych, „nowe kobiety” (Shin-fujin) – jak siebie określały – akcentowały również kwestie indywidualizmu i kobiecej seksualności, domagając się ich rozpoznania i uznania. Choć nawiązywały do europejskich ruchów kobiecych z XVIII i XIX wieku, często czyniły to w sposób krytyczny i polemiczny. Środowisko to było zróżnicowane, łączyło je jednak zainteresowanie problemami równouprawnienia, swobód obywatelskich, macierzyństwa, samorealizacji itp.
Tym, co zwróciło na nie uwagę, były jednak nie tyle poglądy, co będący ich pochodną styl życia. „Nowe kobiety” nosiły modne – często zachodnie – stroje, pojawiały się w miejscach publicznych, często zmieniały partnerów i uwikłane były w skandale seksualne, zarówno z mężczyznami, jak i kobietami. Raichō Hiratsuka znalazła się na ustach całej ówczesnej śmietanki towarzyskiej po tym, jak związała się z żonatym pisarzem Sōheiem Moritą (1881-1949) i razem próbowali popełnić tzw. podwójne samobójstwo (shinjū).
Powyższa ilustracja prezentuje powszechny wizerunek „nowych kobiet” w pigułce: przebywają w modnym lokalu, zachowują się swobodnie, piją alkohol, maja na sobie nowoczesny makijaż, a jedna z nich zachodni strój, wzbudzając zainteresowanie bawiących obok mężczyzn.
Dla wielu współczesnych wizerunek „nowych kobiet” był szokujący. Dekadę późnej na ulicach wielkich miast pojawił się typ kobiet, w porównaniu z którymi shin-fujin jawiły się jako względnie stonowane i zachowawcze.
Modan gāru– symbol nowych czasów
W japońskiej przestrzeni miejskiej lat 20. dominowały cztery typy kobiet. Sengyō shufu, czyli „profesjonalne żony”, były kobietami, które w pełni zrealizowały ideał ryōsai kenbo. Shokugyō fujin, czyli „kobiety pracujące”, były wykształcone, przynależały do klasy średniej i wykonywały nowe zawody wymagające kwalifikacji – nauczycielki, stenotypistki, sprzedawczyni itp. Różniły się znacznie od pracownic przemysłu (rōdō fujin, alternatywnie: jokō) – niewykształconych, wykonujących pracę manualną, wywodzących się z niższych klas społecznych. To jednak nie one lecz modan gāru – „nowoczesne dziewczyny” – stały się symbolem dekady.
| Ciekawostka na marginesie: |
Pojęcie modan gāru po raz pierwszy pojawiło się w prasie w 1923 roku w odniesieniu do kobiet brytyjskich, wkrótce jednak przeniesiono je na kontekst japoński. Termin spopularyzował Jun’ichirō Tanizaki za sprawą powieści Miłość głupca (Chijin no ai). Moga – jak również je nazywano – podobnie jak „nowe kobiety” żyły w wielkich miastach, podążały za zachodnią modą były finansowo i emocjonalnie niezależne, same wybierały sobie partnerów seksualnych. W przeciwieństwie jednak do swych poprzedniczek były średnio o kilka lat młodsze, nie wywodziły się z klas wyższych, nie były też politycznie zaangażowane. W większości przypadków były kobietami wywodzącymi się z klasy pracującej, którym dostęp do pieniędzy umożliwił podjęcie konsumpcyjnego stylu życia.
Moga miały krótkie włosy i trwałą ondulację, nosiły garsonki, krótkie spódnice, szale, kapelusze, intensywny makijaż. Stylizowały się na zachodnie gwiazdy takie jak Olive Thomas, Gloria Swanson, Mary Pickford czy Pola Negri. Wolny czas spędzały w kafejkach i kinach, słuchały jazzu, paliły papierosy, czytały prasę kobiecą.
Termin modan gāru miał zabarwienie pejoratywne, utożsamiany był bowiem z rozwiązłością, egoizmem, hedonizmem, skrajnym konsumpcjonizmem, nadmiernym uleganiem wpływowi Zachodu. Nowoczesne dziewczyny spotkały się z krytyką ze strony każdych niemal środowisk: począwszy od konserwatystów, przez liberałów i lewicowców, skończywszy na „nowych kobietach”. Choć stanowiły nikły procent miejskich kobiet, były na tyle widoczne, by stać się sensacją społeczną i medialną. Do dziś trudno ocenić, na ile media same stworzyły obraz nowoczesnej dziewczyny, na ile zaś jedynie opisywały istniejący fenomen.
Japońska kobieta matką żołnierza
Tendencje nacjonalistyczne i militarystyczne lat 30., które doprowadziły w 1937 roku do wybuchu drugiej wojny chińsko-japońskiej, ponownie określiły podstawowe role kobiety jako reproduktorki i matki. Miała ona koncentrować się na rodzinie, posiadać dużo dzieci, zaszczepiać w nich uczucia patriotyczne i z dumą wysyłać synów na front.
Modan gāru skazane były na wymarcie, zanim jeszcze władzę wprowadziły serię restrykcyjnych przepisów zakazując m.in. używania kosmetyków i ondulowania włosów (1939), sprzedaży nieesencjonalnych towarów (1940), wyświetlania filmów amerykańskich i brytyjskich (1941) oraz emisji i wykonywania „wrogiej” muzyki, głównie jazzu (1942).
Zaangażowanie się Japonii w konflikt na kontynencie sprawiło, że w dyskurs polityczny i publicystyczny poświęcony kobietom zdominował nowy typ bohaterki – gunkoku no haha, matka, której synowie walczą na froncie. To jednak – jak powiadają – jest już zupełnie inną historią…
Zainteresowanych tematem zachęcam do sięgnięcia do tych pozycji:
Mackie Vera, Feminism in Modern Japan: Citizenship, Embodiment and Sexuality, Cambridge University Press, New York 2003.
Sievers Sharon L., Flowers in Salt: The Beginnings of Feminist Consciousness in Modern Japan, Stanford University Press, Stanford 1983.
Sato Barbara, The New Japanese Woman: Modernity, Media, and Women in Interwar Japan, Duke University Press, London 2003.
Tonomura Hitomi, Women and Sexuality in Premodern Japan, [w:] William M. Tsutsui (ed.), A Companion to Japanese History, Blackwell Publishing, Oxford 2007, s. 351-371.
Hastings Sally A., Gender and Sexuality in Modern Japan, [w:] William M. Tsutsui (ed.), A Companion to Japanese History, Blackwell Publishing, Oxford 2007, s. 372-388.
Kostowska Elżbieta, Kształtowanie się nowoczesnego wzoru życia rodzinnego w Japonii okresu Meiji, [w:] Beata Kubiak Ho-Chi (red.), Japonia okresu Meiji. Od tradycji ku nowoczesności, Nozomi, Warszawa 2006, s. 102-119.
Skrócona wersja tekstu ukazała się w czasopiśmie „Torii”, nr 13, 2012.
Tekst pochodzi z 2012 roku.